સુર્યમંડળ (Solar System) 

લગભગ 4.568 ખર્વ ( billion ) વર્ષો પૂર્વે વિશાળ આવિય વાદળ ( giant molecular cloud ) ના નાના ભાગનું ગુરુત્વીય ભંગાણ ( collapse ) થવાથી સૂર્યમંડળની ઉત્પત્તિ અને તેની ઉત્ક્રાંતિ થઈ હતી . 

મોટાભાગનું ભંગાણ પામેલ દ્રવ્ય કેન્દ્રમાં ભેગું થઈને સૂર્યની રચના થઈ હતી . 

તેથી જ સૂર્ય સમગ્ર સૂર્ય કુટુંબનું 99.86 % દળ ધરાવે છે . 

જ્યારે બાકી રહેલું દળ કક્ષાઓમાં પથરાઈ જવાથી ગ્રહો , ઉપગ્રહો , લઘુગ્રહો , ઉલ્કાઓ , ધૂમકેતુઓ વગેરેની રચના થઈ હતી . 

ઉપર ફોટા માં નવ ગ્રહોની કક્ષા દર્શાવેલ છે . અલબત્ત હવે પ્લેટોને નાના ગ્રહ ( dwarf planet ) તરીકે ઓળખવામાં આવે છે . 

ગ્રહોને જે - તે ક્ષામાં રાખવા માટે જરૂરી એવું કેન્દ્રગામી બળ એ ગ્રહ અને સૂર્ય વચ્ચે લાગતા ગુરુત્વાકર્ષણ બળની મદદથી પૂરું પડે છે . 

સૂર્ય આપણા માટે મુખ્ય ઊર્જાસ્ત્રોત છે . આપણને જરૂર પૂરતા પ્રમાણમાં જ ઊર્જા મળે છે કે જેથી પાણી પ્રવાહી સ્વરૂપમાં રહી શકે . 

જીવનનાં ઉદ્ભવ અને ઉત્ક્રાંતિ માટે આ ખૂબ જ જરૂરી છે . 

આમ , સૂર્ય સૂર્યમંડળના અસ્તિત્વ માટે જરૂરી હોવાથી , સૌપ્રથમ આપણે સૂર્ય વિશે અભ્યાસ કરીશું . 

સુર્ય : 

1. તેનો વ્યાસ લગભગ 13,92,000 m છે . 
2. તેના ગર્ભનું તાપમાન લગભગ 15 કરોડ K ( કેલ્વિન ) જેટલું છે . 
3. આટલા ઊંચા તાપમાનને કારણે ગર્ભમાં રહેલ દ્રવ્ય પ્લાઝમા સ્વરૂપમાં હોય છે . 
4. વળી ખૂબ જ ઊંચી ઘનતાને કારણે ગર્ભમાં દબાણ પણ ઘણું વધારે હોય છે . 
5. આ સ્થિતિ તાપીય ન્યુક્લિય સંલયન ( thermo nuclear fusion ) થી 4 હાઇડ્રોજન ન્યુક્લિયસોનું રૂપાંતરણ હિલિયમ ( He ) ન્યુક્લિયસમાં કરવા માટે જવાબદાર છે . 
6. આ પ્રક્રિયા દરમિયાન હાઇડ્રોજન ન્યુક્લિયરના અમુક ભાગના દળનું આઇન્સ્ટાઇનના દળ - ઊર્જા સૂત્ર ,E = ∆ mc2 અનુસાર ઊર્જામાં રૂપાંતર થાય છે . અહીં એ પ્રકાશનો શૂન્યાવકાશમાં વેગ છે . 
7. આ બહોળા પ્રમાણમાં છૂટી પડતી ઊર્જા જ આપણા માટેનો ઊર્જાસ્ત્રોત છે . 
8. આ પ્રક્રિયાને કારણે જ સૂર્યને પોતાની તેજસ્વિતા છે .
9. ગર્ભથી સપાટી તરફ જતાં સૂર્યનું તાપમાન ઘટીને લગભગ 6000 % જેટલું થાય છે . 
10. આમ , સૂર્ય ધગધગતા વાયુના ગોળા જેવો લાગે છે . 
11. સૂર્યમાં રહેલું દ્રવ્ય ( પ્લાઝમા ) એ તેને વીંટળાયેલા પ્રબળ ચુંબકીય ક્ષેત્ર વડે કેન્દ્રિત થયેલું રહે છે . 
12. આ ચુંબકીય ક્ષેત્રમાં થતા ફેરફારો સૂર્યક્તકો ( sun spots ) આપે છે . 
13. સૂર્યકલંકોની સંખ્યા આવર્ત રીતે સતત બદલાતી રહે છે . તેનો આવર્તકાળ 11 વર્ષ છે . 
14. સૂર્યને ફરતે 400 km સુધીના તેજસ્વી આવરણને ફોટોસ્ફિયર ( photosphere ) કહે છે . 

1. ફોટોફિયરમાં દ્રવ્યઘનતા ખૂબ જ ઓછી અને તેની ઉપર આવેલા વાયુની ઘનતા વધારે હોવાથી , આ આવરણ ફક્ત સૂર્યગ્રહણ ( solar eclips ) વખતે જ જોવા મળે છે . તેને કોરોના ' ( corona ) એટલે મુગુટ કહે છે . ( આકૃતિ જુઓ ) 
2. હાલમાં સૂર્ય તેની પૂર્ણ વિકસિત અવસ્થામાં છે . 
3. એવું ધારવામાં આવે છે કે સૂર્ય બીજા લગભગ 5 અબજ ( billion ) વર્ષોને અંતે મૃત્યુ પામશે . 
4. તે પહેલા તેના કદમાં વધારો થશે અને red - giant બનશે . 
5. તદ્ધપરાંત સૂર્યના ગ્રહો નજીકમાંથી પસાર થતા બીજા મોટા અવકાશીય પદાર્થો સાથે ઢસડાઈ જશે અથવા તેઓનો નાશ થશે કે આંતરઅવકાશ ( intersteller space ) ની અંદર ફેંકાઈ જશે .

ટેરેસ્ટ્રીયલ ( પાર્થિવ ) ગ્રહો 

સૂર્ય પછી સૂર્યમંડળમાં અગત્યના ઘટકો ગ્રહો છે . 

તેઓને બે સમૂહમાં વહેંચી શકાય  

( 1 ) એવા ગ્રહો કે જેઓ મંગળ ગ્રહની કક્ષાની અંદર આવેલા હોય તેમને ટેરેસ્ટ્રીયલ ગ્રહો કહે છે . 

( 2 ) જેઓ મંગળ ગ્રહની કક્ષાની બહાર આવેલા હોય તેમને જોવિયન ગ્રહો કહે છે . 

બુધ ( mercury ) , શુક્ર ( venus ) પૃથ્વી ( Earth ) અને મંગળ ( mars ) ટેરેસ્ટ્રીયલ ગ્રહો છે . 

આ ગ્રહોનું બંધારણ પૃથ્વીના બંધારણ જેવું જ છે . આ ગ્રહોને ઓછી સંખ્યામાં કુદરતી ઉપગ્રહો હોય છે અને તેઓ પાતળું વાતાવરણ ધરાવે છે .

જોવિયન ગ્રહ : 

સૂર્યમંડળના એવા ગ્રહો કે જેમની કક્ષા મંગળની કક્ષા કરતા વધારે હોય અને જેમનું બંધારણ ગુરુ જેવું હોય તેને જોવિયન ગ્રહો કહે છે . 

આવા ગ્રહોનું કદ મોટું પણ ઘનતા ઓછી હોય છે . 

તેઓ મુખ્યત્વે હાઇડ્રોજન , એમોનિયા અને હિલિયમના બનેલા છે . 

તેમને ફરતે વલયો જોવા મળે છે . તેઓને મોટા કદના ચંદ્રો હોય છે .