કાર્બન ચક્ર ( Carbon Cycle )

કાર્બન ચક્ર ( Carbon Cycle )

• કાર્બન પૃથ્વી પર ઘણાબધા સ્વરૂપોમાં મળી આવે છે. 
• તે પોતાના મૂળતત્ત્વ સ્વરૂપમાં હીરો અને ગ્રેફાઈટમાં મળી આવે છે .
• સંયોજન સ્વરૂપે તે વાતાવરણમાં કાર્બન ડાયોક્સાઈડના સ્વરૂપમાં વિવિધ પ્રકારનાં ખનિજોમાં કાર્બોનેટ અને હાઈડ્રોજન કાર્બોનેટના સ્વરૂપમાં મળી આવે છે .
• જ્યારે બધા જ સજીવોમાં કાર્બન આધારિત અણુઓ જેવા કે – પ્રોટીન , કાર્બોદિત , ચરબી , ન્યૂક્લિક ઍસિડ અને વિટામિન પર આધારિત હોય છે. 
• ઘણાંબધાં પ્રાણીઓમાં બાહ્ય અને અંતઃકંકાલ પણ કાર્બોનેટ ક્ષારોથી બનતાં હોય છે .

કાર્બન ચક્રની આકૃતિ (carbon cycle diagram)

કાર્બન ચક્રના પગલાં( carbon cycle steps )

• ક્લોરોફિલ ધરાવતા તમામ સજીવો સૂર્યપ્રકાશની હાજરીમાં કાર્બનનો ઉપયોગ કરીને પ્રકાશસંશ્લેષણની ક્રિયા કરે છે .
• આ પ્રક્રિયા દ્વારા કાર્બન ડાયૉક્સાઈડનું લૂકોઝના અણુઓમાં રૂપાંતર થાય છે .
• આ લૂકોઝના અણુ બીજા પદાર્થોમાં રૂપાંતર પામે છે અથવા તો અન્ય સજીવોમાં મહત્ત્વના અણુઓનું સંશ્લેષણ કરવા માટે ઊર્જા આપે છે જીવંત પ્રાણીઓને ઊર્જા મેળવવાની પ્રક્રિયામાં લૂકોઝનો ઉપયોગ થાય છે. 
• શ્વસનની ક્રિયા દ્વારા લૂકોઝને કાર્બન ડાયૉક્સાઇડમાં ફેરવવા માટે ઑક્સિજનનો ઉપયોગ પણ થાય છે અને નથી પણ થતો.
• આ કાર્બન ડાયોક્સાઇડ વાતાવરણમાં પાછો ભળી જાય છે.અન્ય એક પ્રક્રિયા જે વાતાવરણમાં કાર્બનડાયોક્સાઇડ ઉમેરે છે તે છે .
• દહનની ક્રિયા જ્યાં બળતણનો ઉપયોગ રસોઈ માટે , ગરમી મેળવવા , પરિવહન માટે અને ઉદ્યોગોમાં થાય છે.
• ખરેખર તો જ્યારથી ઔદ્યોગિક ક્રાંતિ થઈ છે અને માનવે મોટા પાયે અશ્મિ બળતણને સળગાવવાની શરૂઆત કરી છે ત્યારથી વાતાવરણમાં કાર્બન ડાયોક્સાઈડની ટકાવારી બમણા પ્રમાણમાં વધી છે. 
• પાણીની જેમ કાર્બનનું પણ વિવિધ ભૌતિક તેમજ જૈવિક ક્રિયાઓ દ્વારા પુનઃચક્રીયકરણ થાય છે .

નિવસનતંત્ર - કાર્બનચક્ર ( Ecosystem - Carbon Cycle ) 

              જ્યારે તમે સજીવોની સંરચનાનો અભ્યાસ કરશો તો જાણવા મળશે કે સજીવોના શુષ્ક વજનનો 49 % ભાગ કાર્બનથી બનેલો હોય છે અને પાણી પછી તે બીજા ક્રમે આવે છે . જો આપણે વૈશ્વિક કાર્બનની કુલ માત્રા તરફ ધ્યાન આપીએ ત્યારે આપણે જાણીએ કે 71 % કાર્બન તો મહાસાગરોમાં દ્રાવ્ય સ્વરૂપમાં આવેલો છે . 

આ મહાસાગરનો કાર્બનભંડાર , વાતાવરણમાં કાર્બન ડાયોક્સાઈડની માત્રાનું નિયમન કરે છે  . શું તમે જાણો છો કે કુલ વૈશ્વિક કાર્બનનો આશરે માત્ર 1 % ભાગ જ વાતાવરણમાં સમાવેશિત છે ? 

              અશ્મિબળતણ ( fossil fuel ) પણ કાર્બનના એક સંચયસ્થાનનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે . વાતાવરણ અને મહાસાગર દ્વારા તથા જીવંત અને મૃતજીવો દ્વારા કાર્બનનું ચક્રીયકરણ થાય છે . એક અંદાજ પ્રમાણે પ્રકાશસંશ્લેષણ દ્વારા 4 x 10.3 kg જેટલા કાર્બનનું જીવાવરણમાં વાર્ષિક સ્થાપન થાય છે . 

ઉત્પાદકો અને ઉપભોગીઓની શ્વસન ક્રિયાવિધિ દ્વારા વાતાવરણમાં કાર્બનની મહત્ત્વપૂર્ણ માત્રા CO , સ્વરૂપે પાછી ફરે છે . જમીન કે મહાસાગરના નકામા પદાર્થો અને મૃત કાર્બનિક દ્રવ્યોની તેમની વિઘટન પ્રક્રિયા દ્વારા CO ) નો સેતુ જાળવી રાખવા વિઘટકો પણ વાસ્તવિક રીતે ( sunstantially ) સહભાગી બને છે . 

સ્થાપન થયેલા કાર્બનની કેટલીક માત્રા અવસાદનમાં વ્યય પામે છે અને પરિવહન ( ચક્રીયકરણ ) માંથી બહાર નિકાલ પામે છે . લાકડાં સળગાવવા ( કાષ્ઠ - બળતણ- burning of wood ) , જંગલની આગ ( દવ- forest fire ) તથા કાર્બનિક દ્રવ્યોનું દહન ( combustion ) , અશ્મિબળતણ , જવાળામુખી ક્રિયાવિધિ ( volcanic activity ) વગેરે વાતાવરણમાં કાર્બન ડાયોક્સાઇડ ( CO ) ) ની મુક્તિ માટેના વધારાના સ્ત્રોતો છે .

           કાર્બનચક્રમાં મનુષ્યની પ્રવૃત્તિઓનો ખૂબ જ મહત્ત્વપૂર્ણ પ્રભાવ છે . ઝડપી વનવિનાશ ( deforestation ) તથા ઊર્જા તેમજ પરિવહન માટે અશ્મિ - બળતણનું સતત દહન ( ઉપયોગ ) વગેરેથી વાતાવરણમાં કાર્બન ડાયૉક્સાઇડ મુક્ત કરવાના દરમાં નોંધપાત્ર વધારો થયો છે.

અન્ય માહીતી - 

ઓઝોન સ્તર વિશે જાણો

જલચક્ર વિશે જાણો

HIV AIDS વિશે માહીતી

કિશોરાવસ્થા વિશે માહીતી

કાર્બન વાતાવરણમાં ક્યાં સ્વરૂપોમાં મળી આવે છે?

કાર્બન પૃથ્વી પર ઘણાબધા સ્વરૂપોમાં મળી આવે છે.  તે પોતાના મૂળતત્ત્વ સ્વરૂપમાં હીરો અને ગ્રેફાઈટમાં મળી આવે છે . સંયોજન સ્વરૂપે તે વાતાવરણમાં કાર્બન ડાયોક્સાઈડના સ્વરૂપમાં વિવિધ પ્રકારનાં ખનિજોમાં કાર્બોનેટ અને હાઈડ્રોજન કાર્બોનેટના સ્વરૂપમાં મળી આવે છે .